‘Ba mùa’ - ‘bài thơ’ trong trẻo về tâm hồn Việt

Bộ phim mở đầu bằng một khung cảnh đậm chất Việt Nam với đầm sen xanh mướt, được quay bằng một cú máy dài, nhịp độ chậm. Trên tông màu xanh mướt ấy, máy quay lướt trên những tán lá mỏng, phủ dày mặt nước, chạm khẽ vào những bông sen trắng tinh thôi đang vươn lên trước khi lùi ra xa, mở ra cảnh một ngôi đình u ám, cũ kỹ ở hậu cảnh. Bài ca dao thân thuộc "Trong đầm gì đẹp bằng sen…" vang lên và người xem thực sự bị cuốn vào không gian trầm mặc, thiêng liêng của một Việt Nam xưa cũ.

"Ba mùa" từng giành ba giải thưởng lớn tại LHP độc lập Sundance vào năm 1999.

Không có một cốt truyện gay cấn, ly kỳ cũng như dàn diễn viên ngôi sao như trào lưu phim "mì ăn liền" được ưa thích lúc bấy giờ, Ba mùa kể cho người xem câu chuyện đơn giản về những mảnh đời, những góc khuất của đô thị Việt Nam những năm đầu đổi mới.

Đó là câu chuyện về người đàn ông "hồn lìa khỏi xác" nhiều năm do chứng bệnh phong, ngày ngày sống trong ngôi đình cũ, xa lánh mọi người. Đó cô gái hái sen trong trắng hay cô gái điếm nghèo, theo đuổi những giá trị hào nhoáng của xã hội. Đó là những người đàn ông đạp xích lô, những đứa trẻ lang thang trong khu ổ chuột, ngơ ngác trước ánh đèn lấp loáng giữa đô thị. Hay đó là người đàn ông ngoại quốc, trong một cuộc trở về để cứu vãn quá khứ lỗi lầm.

Mỗi nhân vật là một cuộc đời, số phận khác nhau đang âm thầm và bền bỉ thở hơi thở của một Sài Gòn hoa lệ, nhập nhoạng buổi giao thời. Có cả những con người trong trẻo như một bài thơ trên giấy trắng lẫn những con người lấm lem, ô hợp giữa bụi đời. Cũng như có cả một thế giới tối tăm, nhếch nhác trong những khu xóm liều lẫn những bậc thềm khách sạn bóng loáng, sang trọng hay có cả những đêm oi bức, ngột ngạt lẫn những cơn mưa dai dẳng, dầm dề.

Nhưng Sài Gòn trong tâm tưởng của đạo diễn tha hương Tony Bùi không chỉ có hai mùa nắng mưa khắc nghiệt ấy. Mùa thứ ba trong bộ phim, từng được ông chia sẻ còn là mùa của hy vọng. Đó là mùa của người đàn ông bại liệt luôn mơ về khu chợ nổi với những cô thiếu nữ thân thương mang bóng hình xứ sở, mùa của giấc mơ trẻ thơ với những anh hùng trên phim hay chính là mùa hoa phượng đỏ thắm và giấc mơ trinh nữ.

Trên hai tông màu chủ đạo đối lập cực đoan, đen (những con ngõ tối, ngôi đình…) và trắng (hoa sen, áo dài…), bộ phim để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người xem về bức tranh xã hội Việt Nam buổi giao thời. Ở đó, những chất liệu hiện thực được xử lý tỉ mỉ từ chiếc áo mưa rách của em bé bán hàng rong, đôi tay thô mộc của người phụ nữ hái sen cho đến những giọt mồ hôi trên trán anh đạp xích lô nghèo. Một Sài Gòn tranh tối tranh sáng, nửa truyền thống nửa hiện đại, nửa trần tục nửa thanh cao đã hiện lên như thế.

"Cô gái xấu xí" Ngọc Hiệp trong phim "Ba mùa" năm xưa.

Trên ranh giới ấy mong manh ấy, cô gái điếm nghèo chính là điển hình cho một kiểu người trong xã hội đang chuyển mình dữ dội. Cô sống trong một con hẻm nhỏ, nhếch nhác nhưng luôn mơ về một thế giới xa hoa, những khách sạn đắt tiền. Cô cảm nhận cuộc sống xung quanh bằng "mùi thơm là mùi tiền" và ôm giấc mơ một ngày thoát khỏi kiếp sống lam lũ.

Một nhân vật cũng đứng trên những lằn ranh khác là người lính Pháp và cuộc hành trình đi tìm lại người con gái thất lạc năm xưa. Những tổn thương và lỗi lầm trong chiến tranh vẫn không nguôi ám ảnh ông trong hiện tại. Ngày ngày ông ngồi bên vỉa hè, nhìn chăm chăm vào một ngôi nhà phía bên đường để chờ đợi một phép màu xảy đến. Nhưng khi phép màu xảy đến thật, người con gái ông thất lạc năm xưa ngồi trước mặt ông với bóng hình in từng đường nét của người phụ nữ Việt Nam năm nào, ông lại òa khóc.

Những con người dù xuất thân ở những địa vị, hoàn cảnh, dân tộc khác nhau khi đứng dưới cùng một bầu trời này, hít thở cùng một bầu không khí này, họ đều đau đáu kiếm tìm một niềm an ủi, một niềm hy vọng hay một ước mơ để tiếp tục sống sau bao tổn thương, cơ cực lẫn những lỗi lầm. Họ chính là những con người vẫn âm thầm tưới tắm cho sự sống luôn âm ỷ sinh sôi.

Từ một phương diện khác, người xem cũng dễ dàng nhận thấy một dáng hình, màu sắc đậm tinh thần Việt Nam qua ngôn ngữ điện ảnh tinh tế, đầy ấn tượng của Tony Bùi. Việc sử dụng thống nhất hệ thống biểu tượng (hoa sen, áo dài, áo bà ba, ngôi đình cổ) hay những hình ảnh đậm chất Việt Nam như chiếc xích lô, những đứa bé bán rong, những quán nước vỉa hè… cũng góp phần tô đậm hình ảnh về quê hương trong tâm tưởng tác giả.

Cũng như Trần Anh Hùng, Tony Bùi là một đạo diễn Việt kiều tha hương từ sớm. Do đó, bên cạnh chất liệu hiện thực, các tác phẩm điện ảnh còn được xây dựng bằng chính những hình ảnh chụp lại từ ký ức về quê hương của riêng mỗi tác giả.

Người xem hẳn sẽ tần ngần trước những khung hình bất động, đóng băng không gian và thời gian như khung cửa sổ màu xanh chụp lại từ một cuộc gặp gỡ, người thiếu nữ nằm trên chiếc thuyền nan trôi trên đầm sen xanh hay vạt áo dài trắng tung bay giữa trời hoa đỏ.

Cảnh quay đẹp và lãng mạn nhất trong phim "Ba mùa".

Tuy nhiên, trên tất cả những khuôn hình hoàn mỹ ấy, trường đoạn cô gái điếm phơi bày trần trụi con người mình sau những vỏ bọc của cuộc sống lại đưa đến cho khán giả một niềm xúc động run rẩy lạ kỳ. Sử dụng góc quay cận, nhịp phim chậm, máy quay lướt trên tấm lưng trần của cô gái điếm và đặc tả từng giọt mồ hôi lấm tấm lăn đi, Tony Bùi đã khắc hoạ nỗi xót xa sâu sắc cho một tấm thân "như hạt mưa sa" giữa cuộc đời chìm nổi. Những khuôn hình đầy nhục cảm được tiết chế và gợi tả tỉ mỉ đến từng đường cong, từng chuyển động ấy chính là một điểm nhấn đầy xúc cảm trong suốt bộ phim.

Nhiều người sẽ nghĩ đến một Mùi đu đủ xanh, một Mùa hè chiều thẳng đứng hay thậm chí cả Xích lô của Trần Anh Hùng khi xem những khuôn hình cắt gọt và xử lý lọc màu gần như hoàn hảo trên. Cũng khó để phủ nhận sự ảnh hưởng của không chỉ riêng Tony Bùi mà rất nhiều thế hệ đạo diễn Việt Nam đương đại từ phong cách làm phim của Trần Anh Hùng.

Nhưng trên tất cả những điểm đó, có thể nói Ba mùa là một bài thơ trong trẻo hơn bao giờ hết về nét đẹp tâm hồn Việt Nam. Sự kết tinh ấy không chỉ nằm ở việc chọn những biểu tượng, mượn những con người hay lấy bối cảnh xã hội Việt Nam. Hơn hết, nó nằm trong cách cảm, cách nghĩ của những người con tha hương ngày trở lại.

Như một bài thơ đẹp lấy tứ từ bài ca dao thân thương của dân tộc về loài hoa thanh khiết "Trong đầm gì đẹp bằng sen", Ba mùa của đạo diễn Tony Bùi sẽ còn gợi nhắc ngươi xem về một mùa hy vọng, một mùa mà chúng ta sẽ chắp cánh bay lên. "Một ngày nào đó, tôi mơ thấy mùa xuân, và tôi sẽ rời khỏi ngôi đền này…".

Xem phim "Ba mùa"

Anh Mai